Theo các nguồn tin thương mại và tuyên bố hải quan, Reuters đã xác định tám giao dịch đổi hàng hóa thực tế chưa từng được công bố trước đây. Một ví dụ điển hình là thỏa thuận giữa các đối tác Trung Quốc và Nga, nơi xe hơi được mua bằng nhân dân tệ ở Trung Quốc và đổi lấy lúa mì mua bằng ruble ở Nga. Một giao dịch khác ở vùng Ural ước tính trị giá 100.000 USD vào năm 2024, đổi hạt lanh lấy đồ gia dụng và vật liệu xây dựng từ Trung Quốc. Các thỏa thuận tương tự còn bao gồm kim loại đổi máy móc, dịch vụ Trung Quốc lấy nguyên liệu thô, và thậm chí nhôm đổi lấy thanh toán cho một công ty Trung Quốc, với một trường hợp liên quan đến Pakistan.
Bối cảnh đằng sau sự trỗi dậy của các giao dịch này là hệ thống trừng phạt khổng lồ mà phương Tây áp đặt kể từ cuộc xưng bố sáp nhập Crimea năm 2014 và cuộc chiến Ukraine năm 2022, nhằm làm tê liệt nền kinh tế 2.200 tỷ USD của Nga. Việc ngắt kết nối các ngân hàng Nga khỏi hệ thống thanh toán SWIFT năm 2022, cùng với cảnh báo của Washington dành cho các ngân hàng Trung Quốc năm ngoái, đã khơi dậy nỗi lo về trừng phạt thứ cấp. "Các ngân hàng Trung Quốc sợ bị đưa vào danh sách đen, chịu trừng phạt thứ cấp, nên họ không nhận tiền từ Nga", một nguồn tin thị trường thanh toán giấu tên chia sẻ với Reuters.
Tổng thống Vladimir Putin từng tuyên bố nền kinh tế Nga đã vượt xa kỳ vọng, tăng trưởng nhanh hơn các nước G7 trong hai năm qua bất chấp dự báo sụp đổ từ phương Tây. Tuy nhiên, Ngân hàng Trung ương Nga gần đây cảnh báo về suy thoái kỹ thuật và lạm phát cao. Để đối phó, ông Putin kêu gọi doanh nghiệp tìm cách khắc phục trừng phạt. Đáp lại, Bộ Kinh tế Nga ban hành "Hướng dẫn về Giao dịch Đổi hàng Nước ngoài" dài 14 trang vào năm 2024, tư vấn cho doanh nghiệp cách sử dụng phương pháp này để tránh giao dịch quốc tế. Tài liệu thậm chí đề xuất xây dựng một nền tảng giao dịch như sàn chứng khoán đổi hàng. Bộ Thương mại Trung Quốc cũng mô tả các giao dịch này cho phép "trao đổi hàng hóa và dịch vụ với đối tác nước ngoài mà không cần thanh toán quốc tế", trích dẫn "các điều kiện hạn chế từ trừng phạt".
Dù vậy, lợi ích thương mại từ đổi chác vẫn còn hạn chế cho đến gần đây. Tháng trước, Reuters đưa tin Công ty Công nghệ Dầu khí Hải Nam Longpan của Trung Quốc đang tìm cách đổi hợp kim thép và nhôm lấy động cơ tàu thủy. Xu Xinjing, chủ tịch công ty này, phát biểu tại Triển lãm Kazan tháng 8 rằng "đổi hàng mang lại cơ hội giữa các điều kiện thanh toán hạn chế".
Mặc dù khó xác định tổng giá trị do tính không minh bạch, ba nguồn tin thương mại cho biết hoạt động này đang tăng tốc. "Sự gia tăng đổi hàng là triệu chứng của phi đô la hóa, áp lực trừng phạt và vấn đề thanh khoản giữa các đối tác", Maxim Spassky, Thư ký Hội đồng Liên minh Công nghiệp và Doanh nhân Nga-Á, nhận định với Reuters. Ông dự báo khối lượng giao dịch sẽ tiếp tục tăng. Sergey Putyatinsky, phó chủ tịch BCS, bổ sung rằng các doanh nghiệp nhỏ đang dùng tiền mã hóa, vận chuyển tiền mặt, bù trừ và nhiều phương thức thanh toán khác, vì chưa có giải pháp công nghệ sẵn có.
Một dấu hiệu về quy mô có thể là sự chênh lệch 7 tỷ USD giữa dữ liệu thương mại ngoại của Ngân hàng Trung ương và Hải quan Nga trong nửa đầu năm 2025. Cơ quan hải quan xác nhận đã thực hiện đổi hàng với nhiều quốc gia cho đa dạng sản phẩm, nhưng nhấn mạnh số lượng "không đáng kể" so với tổng thương mại. Thặng dư thương mại của Nga từ tháng 1 đến 7 giảm 14% so với cùng kỳ năm trước, xuống còn 77,2 tỷ USD, với xuất khẩu giảm 11,5 tỷ USD còn 232,6 tỷ USD và nhập khẩu tăng 1,2 tỷ USD lên 155,4 tỷ USD.
Chính phủ và Ngân hàng Trung ương Nga cho biết không có dữ liệu riêng về đổi hàng, quy sự chênh lệch cho khác biệt phương pháp thống kê. Các lựa chọn thay thế như đại lý thanh toán, chi nhánh Ngân hàng VTB tại Thượng Hải hay tiền mã hóa vẫn tồn tại, nhưng rủi ro và phức tạp vẫn cao. Với Nga và Trung Quốc tiếp tục chỉ trích trừng phạt là "bất hợp pháp và phân biệt đối xử", các giao dịch đổi chác có thể mở rộng, đánh dấu sự trở lại của hình thức thương mại thời kỳ hỗn loạn thập niên 1990 – nhưng lần này do áp lực địa chính trị chứ không phải thiếu tiền mặt.
Tác giả: Hồng Nhung (Theo AFP, AP, Reuters)
